26 KASIM DÜNYA DEMİR EKSİKLİĞİ GÜNÜ

Demir, insan vücudunda oksijen taşınmasından beyin gelişimine kadar birçok kritik işlevde yer alan temel bir mineraldir. Ancak Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, dünya genelinde her 3 kişiden 1’i demir eksikliği veya demir eksikliği anemisiyle karşı karşıyadır. Bu durum yalnızca bireysel sağlık sorununa değil; aynı zamanda toplum genelinde üretkenlik, öğrenme kapasitesi ve yaşam kalitesi üzerinde ciddi kayıplara neden olan sessiz bir salgına dönüşmüş durumdadır. Her yıl 26 Kasım, farkındalık yaratmak ve bu önlenebilir eksikliğe dikkat çekmek amacıyla “Dünya Demir Eksikliği Günü (World Iron Deficiency Day)” olarak kutlanmaktadır.

Demir Eksikliği Neden Bu Kadar Yaygın?

Demir eksikliği, yetersiz alım, düşük emilim veya artmış ihtiyaç gibi çeşitli nedenlerle gelişebilir. Kadınlarda adet döngüsü, gebelik ve emzirme dönemi, çocuklarda hızlı büyüme evreleri; demir gereksinimini önemli ölçüde artırır. Ayrıca bitkisel kaynaklı (non-hem) demirin emiliminin hayvansal demire (hem demir) göre daha düşük olması, vejetaryen beslenme biçimleri de bu riski yükseltir. Çay, kahve, süt gibi içeceklerde bulunan polifenoller ve kalsiyum da demir emilimini azaltır. Buna karşın C vitamini ile birlikte alınan demir, emilimi belirgin biçimde artırır.

Gelişmekte olan ülkelerde ise beslenme yetersizlikleri, kronik enfeksiyonlar ve paraziter hastalıklar tabloyu ağırlaştırır. Bu nedenle DSÖ, demir eksikliğini dünya çapında en yaygın besin eksikliği olarak tanımlamaktadır.

Demir Eksikliği Belirtileri:

Demir eksikliği uzun süre sessiz seyreder; ancak eksiklik derinleştikçe belirtiler belirginleşir. Yaygın semptomlar arasında:

• Sürekli yorgunluk ve halsizlik
• Soluk cilt ve dudaklar
• Baş dönmesi, nefes darlığı
• Soğuk eller ve ayaklar
• Tırnak kırılması, saç dökülmesi
• Konsantrasyon güçlüğü ve unutkanlık

Kadınlarda adet düzensizlikleri, çocuklarda büyüme ve öğrenme geriliği, yaşlılarda ise düşme ve kas zayıflığı gibi sonuçlara kadar ilerleyebilir. Özellikle çocukluk ve ergenlik döneminde gelişen demir eksikliği, nörogelişimsel bozukluklar ve öğrenme performansında kalıcı etkiler bırakabilir.

Demir ve Beyin: Sessiz Ama Hayati Bir Bağlantı

Demir, nöronal gelişim, miyelin sentezi ve dopamin metabolizmasında temel rol oynar. Bu nedenle demir eksikliği yalnızca kansızlıkla sınırlı kalmaz; bilişsel performans, dikkat süresi, hafıza ve davranış üzerinde de doğrudan etkilidir. Yapılan bir meta-analiz, erken yaşta demir takviyesi alan çocuklarda IQ skorlarının ve okul başarılarının anlamlı düzeyde daha yüksek olduğunu göstermiştir.

Yetişkinlerde ise demir eksikliği, iş performansında düşüş, mental yorgunluk ve odaklanma güçlüğüyle ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle Dünya Demir Eksikliği Günü yalnızca çocuklar için değil, her yaş grubunu kapsayan bir halk sağlığı mesajı taşır.

Risk Grupları: Kimler Dikkat Etmeli?

Demir eksikliği açısından yüksek risk taşıyan gruplar şunlardır:

• Gebe ve emziren kadınlar
• Ergenlik çağındaki genç kızlar
• Bebekler ve okul öncesi çocuklar
• Vejetaryen veya vegan bireyler
• Kan kaybı yaşayanlar (ör. adet, mide-barsak hastalıkları)
• Kronik hastalığı olanlar (böbrek yetmezliği, çölyak, inflamatuvar bağırsak hastalığı)

Bu gruplarda düzenli hemoglobin ve ferritin takibi, eksikliğin erken dönemde fark edilmesini sağlar.

Beslenme ile Önleme: Doğal Demir Kaynakları

Demir eksikliğiyle mücadelede temel strateji, dengeli ve demir açısından zengin beslenmedir.

Hayvansal kaynaklar:

• Kırmızı et, sakatat (özellikle karaciğer)
• Tavuk ve hindi eti
• Balık (özellikle sardalya, ton balığı)

Bitkisel kaynaklar:

• Mercimek, nohut, kuru fasulye
• Ispanak, semizotu
• Kuru kayısı, üzüm, pekmez
• Kabak çekirdeği, yulaf, tam tahıllar

Bu besinlerin yanında C vitamini içeren gıdalar (portakal, kivi, biber) tüketmek emilimi artırır; buna karşılık çay ve kahveyi yemekle birlikte içmemek gerekir.

Tedavi ve Takviye:

Demir eksikliği tanısı konulduğunda, oral demir takviyeleri (ferröz sülfat, ferröz fumarat gibi) en sık kullanılan ve etkili tedavi yöntemidir. Nacak bunların sindiirm sistemi üzerinde negatif etkileri tedaviye uyumda sorun yaratabilmektedir.

Yeni teknolojilerin gelişmesi ile bu sorunlar aşılabilmekte, mikroenkapsülasyon, lipozomlama ile hem yan etkiler azaltılırken hem de biyoyararlanım artırılmakta, daha düşük dozlarda daha yüksek faydalar elde edilebilmektedir. Tedavi süresi genellikle 3 ay olup, kan değerleri normale döndükten sonra bir ay daha sürdürülür. Emilimi artırmak için sabah aç karnına veya C vitamini ile alınması önerilir. Yan etkiler (mide bulantısı, kabızlık) görüldüğünde doz ayarlanabilir veya alternatif formlar (sıvı, şurup) tercih edilir. Ciddi emilim bozukluğu veya gastrointestinal intolerans durumlarında damar içi demir uygulamaları gündeme gelebilir.

Gelişmiş ülkelerde bile kadınların yaklaşık %20’sinde demir eksikliği görülmesi, bunun yalnızca beslenme değil, düzenli sağlık takibi gerektiren bir durum olduğunu hatırlatıyor.

Sonuç:

26 Kasım, yalnızca bir takvim günü değil; sağlık okuryazarlığını artırmak, tarama programlarını güçlendirmek ve toplumda beslenme farkındalığı oluşturmak için bir çağrıdır. Demir eksikliği erken fark edildiğinde kolaylıkla tedavi edilebilir; geç kalındığında ise hem bireysel hem toplumsal üretkenliği ciddi biçimde etkiler.

Demir, küçük bir mineral ama büyük bir fark yaratır. Bu nedenle her yaşta, her bireyde demir dengesine dikkat etmek, yalnızca sağlıklı bir kan değerinin değil, sağlıklı bir yaşamın da anahtarıdır.

Kaynakça

• Lozoff, B., Beard, J., Connor, J., Felt, B., Georgieff, M., & Schallert, T. (2018). Long-lasting neural and behavioral effects of iron deficiency in infancy. Nutrition Reviews, 76(6), 472–486. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29917016/
• Pasricha, S. R., Tye-Din, J., Muckenthaler, M. U., & Swinkels, D. W. (2021). Iron deficiency. Lancet, 397(10270), 233–248. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33444554/
• Peyrin-Biroulet, L., Williet, N., & Cacoub, P. (2025). Guidelines on the diagnosis and treatment of iron deficiency across populations. Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology, 22(1), 15–28. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39420176/